Ik ben altijd vatbaar geweest voor uitstelgedrag. Het vervelendst eraan vind ik het ongenoegen: gevoelens van schuld en tekortschieten. En ongenoegen over die gevoelens zelf: als ik nou tóch niet doe wat ik moet doen, waarom dan niet zorgeloos iets leuks doen? Liever was ik een blijmoedige onderpresteerder. Maar wat ís uitstelgedrag? En is het een vloek of een zegen?
Wat is uitstelgedrag niet?
Uitstelgedrag is niet per se luiheid. Luie mensen zijn soms efficiënt. Ze doen niet meer dan nodig, beginnen niet nodeloos vroeg, maar doen wel wat moet. En omdat ze vanuit een zekere sloomheid te werk gaan, hebben ze minder last van overbodige spanning. Ze houden zicht op de hoofdlijnen.
Uitstelgedrag is ook niet: bewust niet-doen of bewust afwachten. Beide kunnen effectief zijn. Bijvoorbeeld omdat sommige problemen vanzelf verdwijnen of omdat de situatie op het laatste moment nog kan veranderen. Of omdat je nog te weinig informatie hebt. Of omdat je verwacht dat jouw niet-doen anderen tot de actie aanzet. Taoïsten spreken van Wu-wei (‘niet-doen’) of ook wel Wei-wu-wei (‘doen door niet-doen).
En uitstelgedrag is niet het maken van meer of minder bewuste keuzes over prioriteiten. Soms stel je iets uit omdat je er (onbewust) onvoldoende achter staat. Je uitstelgedrag is dan een aanwijzing dat de uitgestelde acties je doelen of waarden te weinig dienen. Iets in jou weet dat al en zet een rem op het geheel. Daarom is het goed om jezelf af te vragen wat er speelt als je uitstelgedrag vertoont.
Wat is uitstelgedrag wel?
Uitstelgedrag is per definitie schadelijk gedrag. Het is ook irrationeel. We weten met ons verstand dat we slechter af zijn doordat we nuttige taken voor ons uitschuiven. We vermijden het ongemak dat we van de uitvoering daarvan verwachten, maar dat levert niets op. Nu niet, omdat we last blijven houden van schuldgevoel. En straks niet omdat de uitvoering van de taken in gevaar komt: het komt tot afstel of tot afraffelen onder druk.
De belangrijkste oorzaak van uitstelgedrag is de strijd tussen verschillende delen van ons brein. Enerzijds het cognitieve brein (de prefontale cortex) waarmee we nuttige plannen kunnen maken. En anderzijds het emotionele brein (limbisch systeem) dat snel en direct reageert op prikkels in het hier en nu: het is de meester van de impulsiviteit. Dát we impulsief zijn is evolutionair verklaarbaar. De exemplaren onder onze voorouders die onmiddellijk wisten te reageren op buitenkansjes (voedsel, voortplanting, enz.) waren in het voordeel.
Het cognitieve brein is flexibel, maar ook bedachtzaam en relatief langzaam. Het raakt dan ook makkelijk overvleugeld door het snel en dwingend op prikkels reagerende emotionele brein. En dat is precies wat er gebeurt bij uitstelgedrag. Impulsief en emotioneel reageren wint het van onze planning. Je zou kunnen zeggen: we zijn nu eenmaal zo; het komt door de evolutie. Maar dat is een deel van het verhaal. We zijn óók uit de evolutie gekomen als denkende en planmatige wezens. Dat gaat zo ver, dat we vooruit kunnen lopen op onze emotionele zwaktes: jezelf te slim af zijn.
Jezelf te slim af zijn
Odysseus – in de beroemde mythe – laat zich door zijn mannen aan de mast van zijn schip vastbinden als zij langs de Syrenen zullen varen. De Syrenen zijn vrouwelijke halfgodinnen (half gier, half mens), met een niet te weerstane lokroep om hun eiland te bezoeken. Maar wie dat doet loopt op de rotsen vast en gaat ten onder. Fatale vrouwen dus. Odysseus weet van het gevaar, maar wil hun gezang toch horen. Daarom draagt hij zijn mannen op hun eigen oren vol was te stoppen en hem aan de mast te binden. En wat hij hun tijdens het passeren van de Syrenen ook zal opdragen, ze mogen hem enkel nog vaster snoeren. Een wijze voorzorgsmaatregel. Want als ze er daadwerkelijk voorbij varen, smeekt en commandeert Odysseus zijn mannen om hem los te maken en richting de Syrenen te varen – zo sterk is de invloed van hun gezang op hem. Maar zijn mannen houden zich aan hun eerdere orders.
Wat Odysseus doet, noemen we pre-commitment: vooruitlopen op je toekomstige bui/stemming en daar maatregelen op treffen. Dus jezelf te slim af zijn.
Precies dat – het vermogen tot pre-commitment – kunnen we inzetten als we uitstelgedrag willen bestrijden. We weten dat we een goed plan hebben maar ook dat de uitvoering op het laatste moment in gevaar kan komen. Dus we bedenken we een list.
Listen tegen uitstelgedrag
1. Elimineer afleiders.
Een belangrijke oorzaak van uitstelgedrag is: door impulsiviteit toegeven aan verleidingen uit de omgeving. Denk aan social media, of de aanwezigheid van gezellige aanspreekbare personen, of huiselijke klusjes binnen ons blikveld die we voortvarend oppakken om iets anders maar niet te hoeven doen. De preventie bestaat uit het vooraf elimineren van de afleiders. Trek je wifi eruit; telefoon uit en wegleggen; zoek tijdelijk de eenzaamheid in een neutrale ruimte. Iedereen kent zijn afleiders wel voor zichzelf.
2. Maak afspraken met anderen.
Door afspraken om iets samen te doen, of om iets op tijd voor een ander af te hebben, creëer je emotionele druk en een urgentiegevoel bij jezelf om het ook te doen. Anders dan bij het elimineren van afleiders (waarbij je het emotionele brein zijn brandstof ontneemt), zet je hier juist je emotionele brein in, maar dan als onderdeel van je plan. Ik ben altijd weer verbaasd hoe makkelijk ik dingen doe ‘als het moet’ (ik heb een afspraak), in tegenstelling tot dat getalm als er te veel ontsnappingsmogelijkheden zijn.
3. Snap hoe ‘wilskracht’ werkt.
Als je iets gedaan wil krijgen, heb je wilskracht nodig. Wilskracht is als een spier: het is te trainen, én het kan uitgeput raken. Per dag heb je een beperkte hoeveelheid wilskracht. Verspil geen wilskracht aan andere zaken dan je belangrijkste klus. Het kan daarbij helpen om routines te ontwikkelen: geautomatiseerd gedrag voor terugkerende taken. Als je jezelf aanleert om de dag te beginnen met vaste routines 
(wekker op vaste tijd -> meteen eruit -> douche -> ontbijt, enz.) dan heb je geen wilskracht nodig voor al die taakjes waarmee de dag begint. Als je daarentegen de dag begint met een half uur strijden tegen de snooze-functie van de wekker, is een deel van je wilskracht al op. Choose your battle!
4. Wees mild tegenover jezelf – en opmerkzaam.
Als je de mist ingaat, maak het dan niet erger met allerlei vormen van mentale zelfkastijding. Je voert de druk er mee op en meestal is dat niet produktief. Accepteer jezelf en maak een nieuw plan om de volgende keer meer uit je handen te laten komen. Werk met beloningen als je goed gewerkt hebt. En let goed op als het werken lekker gaat: wat waren voor jou de werkzame bestanddelen waardoor je in die flow kwam?
De voordelen van uitstelgedrag
Je kunt ook anders tegen uitstelgedrag aankijken. Dat doet de Engelse filosoof John Perry in een aardig boekje, The Art of Procrastination. Volgens Perry presteren uitstellers heel goed omdat ze vrijwel alles doen – en goed doen – om het eerste item op hun prioriteitenlijst maar niet te hoeven doen. Je kunt dat tot een kunst verheffen door het eerste item op je lijst strategisch te kiezen. Je neemt daarvoor een item dat heel belangrijk lijkt (maar niet echt is) en dat een duidelijk deadline lijkt te hebben (maar niet echt heeft). En vervolgens zul je aan de slag gaan met alles behalve dat item. Er komt wat zelfbedrog bij kijken (je moet willen blijven geloven dat dat eerste item zo belangrijk en aan tijd gebonden is), maar dat is volgens Perry geen probleem. Uitstellers (procrastinators) hebben een uitstekend vermogen tot zelfbedrog. En wat is er mooier dan dat trekje in te zetten om de negatieve gevolgen van een ander nadelig trekje (uitstelgedrag) te compenseren?
(Not-)to-do lijst
Ten slotte kwam ik bij Perry een to-do lijst tegen die kleine onbelangrijke items bevat én dingen die je juist niet moet doen. Als het meezit kun je zo al snel veel afstrepen, wat er indrukwekkend uitziet en een goed gevoel geeft. Draagt ongetwijfeld bij aan de juiste mindset om je uitstelgedrag tegen te gaan.
bronnen o.m.: The Art of Procrastination, John Perry; Hoe maak ik van een olifant weer een mug, Theo IJzermans; Uitstelgedrag, Piers Steel
© 2016 Herman Heijermans